Avrasya Tüneli Geçiş Ücreti Artışları -1

Bu yazı serisinde Avrasya Tüneli geçiş ücretinin 2,54 $ + KDV’den 4,60 $ + KDV’ye artışı ele alınacaktır. Geçiş ücretinde nihai olarak %81,1 oranına ulaşan artışta halkın ve devletin çıkarları kesinlikle düşünülmemiştir. Uzunluk sebebiyle yazının konusu ücretin 4,00 $ + KDV’ye kadar arttırılmasıyla sınırlı tutulmuştur.

Öncelikle şu anda geçiş ücreti hesabı yapılan ücret 4,60 $’dır. Bu bedel üzerinden enflasyon uyarlaması (eskalasyon) yapılarak geçiş ücreti bulunmaktadır.  2020 yılı geçiş ücreti mevcut uygulamaya göre 5,66 $ üzerinden TL’ye çevrilmiştir. Ücretin ABD dolarına endeksli olmasına karşın eskalasyon yapılması kimilerine doğru gelmese dahi bu, mühendislik açısından yanlış görülemez. Eskalasyon değişikliği süreci ve koşullarında çeşitli yanlışlar yapılmasına karşın yazıda bunlara girilmeyecektir. Ancak burada anlatılanların detayları savcılığa verilen açıklamada izah edilmiştir. Linkteki çalışma YİD modelinde yapılan hataları ve Avrasya Tüneli dolandırıcılığını açıklamakla beraber Bakan Mehmet Cahit Turhan’ın gerçekleştirdiği kamu zararı ve yolsuzluğa ilişkin suç duyurusu dilekçesinin detaylı izahıdır.

Avrasya Tüneli fizibilite raporu 2005 yılında tamamlanmış, 2006 yılı sonunda ihale ilanına çıkılarak 03.12.2008 tarihinde ihale kararı verilmiştir. Fizibilite raporuna göre geçiş ücreti 2,54 $ + KDV’dir. İhale ilanı da bu şekilde yapılmıştır. Ancak isteklilerin ücret ve buna bağlı garantiyi düşük bulmaları üzerine ihaleyi düzenleyen AYGM ücreti 3,00 $ + KDV yaparak %18’lik bir artış yapmıştır. Artışın yapıldığı 3 No.lu Zeyilnamede herhangi bir gerekçe bulunmamaktadır. Gerekçe bulunmadığı ve tünel kapasitesini diğer artışla sınırlayacağı için AYGM’nin Görevli Şirket çıkarlarına yönelik yaptığı artışlarla ilgili kıyaslamalarda bu artış sonrası ücretler değerlendirilmeye alınmıştır; kıyaslamalar geçiş ücretinin 3 $'dan 4 $'a ve daha sonra 4,60 $'a çıkması koşulları için yapılmıştır.

Geçiş Ücretinin 3 $’dan 4 $’a Çıkarılması

İhalede fizibilite raporundaki gibi yıllık 25.000.000 araç geçiş garantisi bulunmaktadır. Bu miktar her yıl %0,5 (binde 5) arttırılmaktadır. Ücretin 3 $’a çıkarılmasıyla garanti edilen bedel ilk yıl için 63.500.000 $ + KDV’den 75.000.000 $ + KDV’ye çıkmıştır. Ancak bu ücret ve garanti miktarı birilerinin işine gelmediğinden AYGM projeyi daha kârlı bir hale getirme yolları aramıştır.

Fizibilite çalışmalarında proje üç kısım olup, bunlar boğaz geçişinin olduğu 2. Kısım ile Avrupa –  Asya yakalarında yol iyileştirme ve kavşak düzenlemelerinin olduğu 1. ve 3. Kısımdır. Projeye dair 2006 yılı YPK Kararının (Başbakan Erdoğan ve sekiz bakanın imzasının yer aldığı dört maddelik karar) 4’üncü maddesi gereği de 1. ve 3. Kısımları yapacak kurum İBB’dir. Karar maddesi fizibilite çalışmaları ve alınmış kararlar doğrultusunda düzenlenmiş olup, AYGM’ye 1. ve 3. Kısımlar için “Projeyle ilgili olarak İstanbul Büyükşehir Belediyesinin yapması gereken altyapı yatırımlarının ve trafik düzenlemelerinin ihale sonuçlandırılmadan bir protokol ile taahhüt altına alınması” şartını getirmiştir. Ancak AYGM, geçiş ücretini arttırabilmek adına bu kısımların yapımını YİD projesine dahil etmiştir. Belediyenin yapabileceği işler için dahi kredi çekilmek zorunda kalınmıştır. 

Ücretin 3 $’dan 4 $’a çıkarılması esnasında başka bir numara daha yapılmıştır. AYGM, 30.11.2007-18361 sayılı Genel Müdürlük Olur’unda 1. ve 3. Kısımların ihaleye eklenmesi ile %33’lük bir yük getirdiğinden bahisle “tek yön geçiş ücretinin ne olabileceğinin, bir heyet marifeti ile irdelenerek karar verilmesine ihtiyaç” duymuştur. Heyet de kendisine duyulan ihtiyacı karşılayarak ücreti 3 $’dan 4 $’a çıkarmış ve değişiklik 5 No.lu Zeyilname ile gerçekleşmiştir.

Ücret artışında asıl sorunu oluşturan ve niyeti gösteren şey, Olur’dan 1,5 ay önce detaylı bir şekilde hazırlanan ne idiği belirsiz yaklaşık maliyet hesabıdır. 14.09.2007 tarihli yaklaşık maliyet hesabına göre 1. ve 3. Kısımların inşaat bedeli 2. Kısmın inşaat bedelinin %15’ine karşılık gelmektedir. İşin daha ilginci AYGM yazılarında resmi Olur’unda yer alan bedelleri değil ne idiği belirsiz yaklaşık maliyet hesabı verilerini kullanmıştır;  AYGM’ce resmi Olur’unda yer alan veriler değil 14.09.2007 tarihli yaklaşık maliyet verileri gerçekçidir. İdarenin elinde detaylandırılmış bir hesap varken Olur’unda 367,2 ve 122 milyon $’lık inşaat bedellerinden bahsetmesi geçiş ücretini önemli bir oranda arttırmak için bahane olarak kullandığını göstermektedir. Yani projeye her iki yakadaki inşaatlar eklense bile geçiş ücretinin aslında %15 arttırılması gerekiyordu…

Şimdi, anlatılanlardan görüleceği üzere art niyetli olarak geçiş ücretinde bir artış yapılmış ve ücret 05.12.2007 tarihinde (heyet, ihtiyaç duyulan kararı ivedilikle almış) %15 değil %33 arttırılmıştır. Yazımızda geçiş ücretinin %15 arttırılmış halini değerlendirmemiz mümkün değildir. Çünkü ücret 4 $’a (garanti bedeli 100.000.000 $’a) çıkarıldıktan sonra mali teklifler verilerek ihale karara bağlanmıştır. İstanbullular geçiş ücretini bu artış üzerinden öderken yapabilecekleri tek şey art niyetli kararı alan zamanın Genel Müdürü Ahmet Arslan’ı (daha sonra Ulaştırma Bakanı olan) uygun biçimde yâd etmektir.

Ücretin 4 $’a Çıkarılmasındaki Amaç

Gelelim garanti bedeli 100.000.000 $’a çıkartılırken halk ve devletin düşünülmemesine. Geçiş ücreti, halkın ödediği hizmet bedeli olmasının yanı sıra Görevli Şirkete garanti edilen bedel ve dolayısıyla devletin garanti yükümlülüğü demektir. AYGM garantiyi iki şekilde arttırabilir. Bunlardan birincisi garanti edilen araç sayısını arttırmak, diğeri ise ücreti arttırmaktadır.

Tamamen AYGM’nin elinde olan bir durumda AYGM, halk ve devletin çıkarına göre bir tercih yapmamıştır. AYGM, 25.000.000 araç geçiş garantisinin %33 arttırılması ile araç geçiş sayısını 33.250.000 adede çıkarabilirdi. Böylece İstanbullu 3 $ üzerinden tüneli kullanırken garanti yine 100.000.000 $’a çıkmış olurdu. AYGM’nin bunu yapmamasının temel nedeni tünel kapasitesini sınırlandırmamaktır. Tünel kapasitesinin sınırlandırılmamasının anlamı ücret arttırıldığı için Görevli Şirket garanti üstü geçişlerden de ciddi bir şekilde (4 $ üzerinden) kâr edecektir.

25.000.000 araç geçiş garantisine göre günlük garanti 68.493 adettir. Geçiş garantisinin 33.250.000 adede çıkarılmasında ise bu miktar 91.096 adede çıkacaktır. Peki, çalışmalar 91.096 adedin karşılanabileceğini gösteriyor muydu? Evet, fizibilite raporu olsun ne idiği belirsiz yaklaşık maliyet hesabı olsun ve Görevli Şirketin daha sonra hazırlayacağı trafik raporu olsun bu miktarın birkaç sene içinde yakalanacağı ve hatta 130.000 araçlık tünel kapasitesine erişilebileceği biliniyordu. Hatta bir istekli ilk 10 sene için araç garantisinin arttırılmasını teklif etmişti ama amaç Görevli Şirkete ciddi bir kâr sağlamak olduğundan araç geçiş garantisi değil geçiş ücreti arttırıldı.

Ücretin attırılması ile araç geçiş garantisinin arttırılmasını aşağıdaki grafik üzerinden karşılaştırırsak amacın ne olduğu daha rahat anlaşılacaktır. Grafikte 130.000 adetlik tünel kapasitesine göre kapasite kullanımı, ücret ve Görevli Şirket gelirleri verilmiştir. Görevli Şirketin geliri, garanti edilen araç gelirinin tamamı ile garanti fazlası geçişlerde gelirin %70’inin toplamından oluşmaktadır. Garanti fazlası geçişlerde gelirin/ücretin %30 İdare'ye verilmektedir. Geçiş ücreti İdare isteği ile bilâ bedel yapılsa dahi Görevli Şirketin geliri değişmemekte, tüm bedel devlet tarafından ödenmektedir. 

Grafik 1: Tünel Kapasitesine Göre Araç Geçiş Sayıları ve Görevli Şirket Gelirleri

Bu grafik bize neyi göstermektedir? AYGM ücreti 4 $’a çıkartmasından ötürü Görevli Şirket ilk yıl için 162.860.154 $ + KDV kadar bir gelir elde etmeye hak kazanmıştır.  AYGM halkı ve devleti düşünseydi araç geçiş garantisi 33.250.000 adede çıkartılacağından ücret 3 $ olarak kalacaktı ve Görevli Şirket en fazla 129.819.916 $ + KDV kadar bir gelir elde edebilecekti. Kısaca söylemek gerekirse; AYGM, ilk yıl Görevli Şirketin fazladan 33.040.238 $ + KDV gelir elde edebilmesi için halkın 4 $’dan tüneli kullanmak zorunda bırakmıştır.

Yukarıdaki grafik tünelin açıldığı ilk yıl için verileri göstermektedir. Garantinin her yıl binde 5 artması ve sonraki artış (4,60 $) üzerinden enflasyon uyarlaması Görevli Şirket gelirlerini (garanti edilen ve maksimum alabileceği geliri) her yıl değiştirmektedir. Mevcut uygulamaya göre 2020 yılında ücret 5,66 $’dır. Eğer İstanbullu 2007 ve 2012 yıllarında düşünülseydi (sonraki yazıda anlatılacaktır) ücret 3,48 $ olacaktı. Bahsedilen ücretler baz alındığında mevcut uygulamaya göre 143.582.376 $ garanti edilmesine karşın Görevli Şirket en fazla 231.005.183 $ alabilecektir. Ancak 2007 ve 2012 yıllarında İstanbullu düşünülseydi aynı miktar garanti olmasına karşın Görevli Şirketin geliri en fazla 150.863.509 $ olabilecekti…

Maksimum gelirler baz alındığında ilk yıl için 33.040.238 $ + KDV kadar fark nasıl oldu da 2020 yılında 80.141.673 $’a çıktı? Tabii ki AYGM 2012 yılında da rahat durmadı, Görevli Şirket çıkarlarına göre bir sonraki yazının konusu olan iki farklı Olur aldı. Yazının başlangıç paragrafında halkın ve devletin çıkarları kesinlikle düşünülmediğini laf olsun diye yazılmamıştır. Görevli Şirket çıkarları o kadar fazla düşünüldüğünden geçebilirsen geç ücreti oluşmuş ve garanti anca indirim olduğunda karşılanabilmiştir.

a.n.s. 01.55, 30.4.20.4